Trẻ suy dinh dưỡng: Dấu hiệu, nguyên nhân và cách chẩn đoán

Suy dinh dưỡng ở trẻ em là gì?

Suy dinh dưỡng ở trẻ em là tình trạng cơ thể thiếu hụt, dư thừa hoặc mất cân bằng các dưỡng chất cơ bản (protein, glucid, lipid…), năng lượng và các vi, khoáng chất. Trẻ suy dinh dưỡng đề cập đến 3 nhóm phổ biến:

• Suy dinh dưỡng gầy còm (cân nặng được tính theo chiều cao của trẻ thấp), thấp còi (chiều cao theo tuổi của trẻ thấp) và thiếu cân (cân nặng theo tuổi của trẻ thấp).
• Suy dinh dưỡng do thiếu hụt hoặc dư thừa vi chất và dinh dưỡng (thiếu hoặc dư vitamin và khoáng chất quan trọng).
• Suy dinh dưỡng thừa cân, béo phì và các bệnh lý không lây nhiễm, liên quan đến chế độ dinh dưỡng hàng ngày (bệnh tim mạch, đột quỵ, đái tháo đường, ung thư…).

Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), vào năm 2022, ước tính trên Thế giới có 149 triệu trẻ em dưới 5 tuổi bị còi cọc, 45 triệu trẻ bị gầy còm và 37 triệu trẻ thừa cân hoặc béo phì. Suy dinh dưỡng liên quan đến gần ½ số ca tử vong ở trẻ dưới 5 tuổi, chủ yếu ở các nước có điều kiện kinh tế, chất lượng sống thấp và trung bình. Suy dinh dưỡng gây tác động nghiêm trọng và lâu dài không chỉ với bản thân trẻ mắc bệnh mà còn ảnh hưởng đến gia đình và cộng đồng về mặt kinh tế, xã hội và y tế. (1)

• Trẻ suy dinh dưỡng độ 1: Cân nặng hoặc chiều cao của trẻ < -2 SD, đạt 70 – 90% cân nặng tiêu chuẩn theo độ tuổi và giới tính; không gặp các vấn đề về rối loạn tiêu hóa, biếng ăn; lớp mỡ dưới bụng mỏng.
• Trẻ suy dinh dưỡng độ 2: Cân nặng hoặc chiều cao của trẻ < -3 SD, đạt 60 – 70% cân nặng tiêu chuẩn theo độ tuổi và giới tính; trẻ gặp các vấn đề rối loạn tiêu hóa theo đợt, hơi biếng ăn, chậm tăng cân; không có mỡ dưới da ở vùng bụng, mông và chi.
• Trẻ suy dinh dưỡng độ 3: Cân nặng hoặc chiều cao của trẻ < -4 SD, 60% cân nặng tiêu chuẩn theo độ tuổi và giới tính; suy dinh dưỡng ảnh hưởng nghiêm trọng đến các cơ quan trên cơ thể.

>>>Tham khảo ngay: 3 cách tính suy dinh dưỡng trẻ em theo tiêu chuẩn WHO

Dấu hiệu trẻ suy dinh dưỡng

Tùy thuộc vào loại suy dinh dưỡng mắc phải, trẻ bị suy dinh dưỡng có thể có những dấu hiệu khác nhau như thấp bé so với lứa tuổi, gầy gò hoặc béo phì. Suy dinh dưỡng khiến hệ miễn dịch của trẻ bị suy giảm và có thể gây ảnh hưởng xấu đến bất kỳ cơ quan, hệ thống nào trong cơ thể. Bệnh cũng có thể tác động đến tâm lý, gây lo lắng, tâm trạng thay đổi thất thường và các triệu chứng về tâm thần.

Một số dấu hiệu suy dinh dưỡng ở trẻ cần lưu ý:

• Không tăng cân nặng, chiều cao
• Chậm phát triển vận động
• Chán ăn
• Mệt mỏi, cáu gắt, quấy khóc
• Chậm lành vết thương
• Bụng chướng to
• Chân tay mềm nhão
• Tóc và da khô
• Dễ bị tái phát tiêu chảy
• Khó tập trung
• Trầm cảm, lo âu

Khi nào cần gặp bác sĩ?

Trẻ nên được đưa đến bệnh viện thăm khám nếu có các dấu hiệu:

• Chững cân, chậm tăng cân trong thời gian dài.
• Thấp còi, nhẹ cân, cơ thể mất cân đối.
• Thừa cân, béo phì.
• Trẻ biếng ăn, suy dinh dưỡng.
• Da dẻ xấu, nhợt nhạt, xanh xao.
• Tóc rụng nhiều
• Vận động chậm chạp, kém linh hoạt.
• Rối loạn tiêu hóa.

Nguyên nhân suy dinh dưỡng ở trẻ em

Có nhiều nguyên nhân dẫn đến suy dinh dưỡng ở trẻ em, phải kể đến như: (2)

• Cha mẹ thiếu kiến thức nuôi con: Nhiều phụ huynh chưa nắm được cách chăm sóc trẻ đúng cách, chiều theo sở thích của trẻ nên thường xuyên cho trẻ ăn các thực phẩm không lành mạnh, trẻ kén ăn, ăn uống không đảm bảo vệ sinh, thức khuya… Về lâu dài khiến trẻ hình thành nên những thói quen không tốt, ảnh hưởng đến sức khỏe, có thể dẫn suy dinh dưỡng.
• Chế độ dinh dưỡng của trẻ chưa hợp lý: Cho trẻ bú sữa mẹ hay ăn dặm sai cách, chưa biết cách lựa chọn thực phẩm phù hợp với nhu cầu dinh của của trẻ hay cho trẻ ăn quá ít, kiêng khem quá mức… là những vấn đề thường gặp khiến trẻ em bị suy dinh dưỡng.
• Ngừng bú sữa mẹ quá sớm hoặc bổ sung dinh dưỡng quá muộn: Mặc dù sữa mẹ là nguồn dưỡng chất lý tưởng cho trẻ nhỏ nhưng ở mỗi giai đoạn phát triển, nhu cầu dinh dưỡng của trẻ sẽ có sự thay đổi. Vì vậy, nếu mẹ duy trì cho trẻ bú mẹ hoàn toàn trong thời gian dài, sữa mẹ có thể không còn đáp ứng đủ nhu cầu dinh dưỡng của bé, khiến trẻ chậm tăng cân, chậm phát triển, suy dinh dưỡng. Nhưng nếu mẹ cho trẻ ăn thực phẩm bổ sung quá sớm (trước 6 tháng tuổi), trẻ bú ít sữa mẹ hơn có thể tăng nguy cơ thiếu dinh dưỡng, kháng thể, yếu tố miễn dịch (vốn có trong sữa mẹ). Ngoài ra, hệ tiêu hóa của trẻ dưới 6 tháng tuổi còn non nớt nên trẻ có thể chưa tiêu hóa được các protein trong thức ăn, dẫn đến dị ứng.
• Trẻ mắc phải các bệnh lý liên quan đến đường tiêu hóa, nhiễm khuẩn và ký sinh trùng đường ruột (giun, sán…): Trẻ gặp phải các vấn đề này thường có các triệu chứng như biếng ăn, rối loạn tiêu hóa, kém hấp thu dưỡng chất. Ngoài ra, việc điều trị kháng sinh không chỉ tiêu diệt các vi trùng gây bệnh mà còn tiêu diệt các lợi khuẩn đường tiêu hóa; từ đó, ảnh hưởng đến quá trình lên men thức ăn và hấp thu dinh dưỡng ở trẻ.
• Trẻ mắc bệnh thường xuyên, kéo dài, tái nhiễm nhiều lần: Các bệnh lý đường hô hấp, bệnh truyền nhiễm, bệnh thông thường như cảm lạnh, cảm cúm… thường xuyên và kéo dài cũng có thể khiến trẻ tăng nguy cơ suy dinh dưỡng.
• Vấn đề sức khỏe bẩm sinh: Trẻ sinh non, suy dinh dưỡng bào thai hoặc có dị tật bẩm sinh (sứt môi, hở hàm ếch, tim bẩm sinh…) sẽ có nguy cơ bị suy dinh dưỡng cao hơn so với những trẻ khác.
• Trẻ biếng ăn: Biếng ăn ở trẻ có thể do nhiều nguyên nhân như bệnh lý, do không hợp khẩu vị lứa tuổi hay do trẻ gặp các vấn đề về tâm lý, căng thẳng kéo dài. Điều này khiến trẻ ăn ít hơn và có thể ảnh hưởng đến khả năng hấp thu dưỡng chất.
• Một số yếu tố khác: Tập quán lạc hậu, chăm sóc y tế kém, điều kiện gia đình không tốt (nghèo đói, bạo lực…) cũng có thể khiến trẻ tăng nguy cơ suy dinh dưỡng.

Suy dinh dưỡng ảnh hưởng đến sự phát triển của trẻ như thế nào?

Dinh dưỡng đầy đủ giúp trẻ phát triển khỏe mạnh, tạo nền tảng vững chắc cho não bộ phát triển và các kỹ năng về thể chất, xã hội, cảm xúc… Ngược lại, suy dinh dưỡng khiến trẻ chậm phát triển và có thể gây nên nhiều vấn đề liên quan đến sức khỏe. Mất cân bằng dinh dưỡng, thiếu hụt dưỡng chất khiến hệ miễn dịch của trẻ suy giảm, trẻ dễ mắc bệnh, nhiễm trùng và chậm hồi phục sức khỏe hơn so với bình thường. Trẻ thường xuyên mắc bệnh, điều trị kéo dài dẫn đến biếng ăn, kém hấp thu dưỡng chất, suy dinh dưỡng ngày càng nặng hơn.

Ở một số trẻ suy dinh dưỡng nghiêm trọng có thể gây nên những tổn thương lâu dài như mù lòa do thiếu vitamin A, mềm xương do thiếu vitamin D, chậm phát triển thể chất do thiếu protein và năng lượng… Các tổn thương này có thể không thể khắc phục được ngay khi trẻ đã được điều trị suy dinh dưỡng thành công. Một số trường hợp, suy dinh dưỡng có thể gây tử vong ở trẻ.

Cách chẩn đoán đánh giá tình trạng suy dinh dưỡng ở trẻ em

Trẻ bị suy dinh dưỡng có thể được chẩn đoán thông qua thăm khám lâm sàng. Bác sĩ sẽ kiểm tra thể chất và hỏi về chế độ dinh dưỡng hàng ngày của trẻ, đo chỉ số BMI hoặc đo chu vi cánh tay của trẻ.

Ngoài ra, một số cận lâm sàng có thể được thực hiện để xác định nguyên nhân cụ thể gây suy dinh dưỡng, như xét nghiệm máu (xác định tình trạng mất cân bằng vi chất cụ thể), chụp X-quang được (đánh giá mật độ xương cũng như phát hiện được các tổn thương tim, phổi nếu có).

Cách điều trị phục hồi cho bé bị suy dinh dưỡng

Tùy thuộc vào nguyên nhân, độ tuổi, mức độ suy dinh dưỡng của trẻ, bác sĩ sẽ lựa chọn phương pháp điều trị phù hợp. Việc điều trị này có thể bao gồm các vấn đề sức khỏe nghiêm trọng do suy dinh dưỡng gây ra, bổ sung dưỡng chất bị thiếu hụt, cân chỉnh chế độ ăn uống phù hợp và giải quyết nguyên nhân gây suy dinh dưỡng ở trẻ. Truyền dinh dưỡng qua đường tĩnh mạch hoặc nuôi ăn qua ống sonde dạ dày có thể được thực hiện đối với các trường hợp suy dinh dưỡng nặng, trẻ không thể ăn như bình thường. (3)

Chế độ dinh dưỡng được xây dựng để điều trị suy dinh dưỡng ở trẻ sẽ có hàm lượng calo cao, hàm lượng dinh dưỡng phù hợp với nhu cầu của trẻ để hồi phục sức khỏe, giúp cơ thể phát triển toàn diện. Việc thực hiện chế độ dinh dưỡng này có thể kéo dài đến vài tuần mới bắt đầu cho trẻ ăn uống về chế độ bình thường. Lưu ý, khi cho trẻ suy dinh dưỡng bắt đầu ăn lại nên có sự giám sát chặt chẽ của nhân viên ý tế nhằm ngăn ngừa biến chứng, hội chứng cho ăn lại.

Trẻ suy dinh dưỡng thừa cân sẽ được yêu cầu giảm cân theo chế độ ăn kiêng nghiêm ngặt và tập thể dục đều đặn. Tuy nhiên, điều này có thể làm tăng nguy cơ phát bệnh đái tháo đường và tim mạch, do đó cần tuân thủ chỉ định của bác sĩ và thăm khám sức khỏe định kỳ. (4)

>>>Tìm hiểu thêm: Hướng dẫn lập kế hoạch chăm sóc trẻ suy dinh dưỡng chi tiết nhất.

Chế độ ăn cải thiện tình trạng suy dinh dưỡng ở trẻ em

Cải thiện chế độ dinh dưỡng khoa học, phù hợp tình trạng sức khỏe và nhu cầu dinh dưỡng theo lứa tuổi giúp tăng hiệu quả điều trị suy dinh dưỡng ở trẻ và phòng ngừa trẻ bị suy dinh dưỡng tái phát. Một số lưu ý trong chế độ dinh dưỡng hàng ngày của trẻ:

• Cho trẻ ăn uống phù hợp, đảm bảo cung cấp đủ dưỡng chất và năng lượng để phục hồi dinh dưỡng và giúp cơ thể phát triển toàn diện.
• Cân chỉnh, tăng năng lượng trong khẩu phần ăn hàng ngày của trẻ: đa dạng món ăn trong bữa ăn hàng ngày, tăng số cữ ăn (chia nhỏ cữ ăn để đảm bảo trẻ được bổ sung đủ chất nhưng không quá no, không bắt ép trẻ ăn quá nhiều), cho trẻ uống thêm sữa, ưu tiên thức ăn nhiều năng lượng.
• Chú ý lựa chọn thức ăn phù hợp cho trẻ khi trẻ bị ốm và mới khỏi bệnh.
• Theo dõi cân nặng và cho trẻ khám sức khỏe, dinh dưỡng định kỳ.

Cách phòng ngừa bệnh suy dinh dưỡng ở trẻ em

Làm thế nào để ngăn ngừa trẻ suy dinh dưỡng, giúp trẻ phát triển cao lớn khỏe mạnh?

Để giảm nguy cơ suy dinh dưỡng ở trẻ, phụ huynh cần hiểu rõ về vai trò của dinh dưỡng đối với sức khỏe và sự phát triển của trẻ. Một số lưu ý giúp phòng ngừa bệnh suy dinh dưỡng dưỡng trẻ em:

• Chú ý chế độ dinh dưỡng trong thai kỳ, tiêm phòng vacxin đầy đủ và khám thai định kỳ để bác sĩ theo dõi sự phát triển của thai nhi; từ đó có phương pháp can thiệp, tư vấn điều chỉnh chế độ dinh dưỡng, sinh hoạt phù hợp.
• Nên cho trẻ sơ sinh và trẻ nhũ nhi bú sữa mẹ hoàn toàn trong 6 tháng đầu đời bởi sữa mẹ là nguồn thức ăn lý tưởng, cung cấp dinh dưỡng và các kháng thể thiết yếu.
• Trẻ nhỏ từ khoảng 6 tháng tuổi, phụ huynh nên bắt đầu tập cho trẻ ăn dặm; nên chọn các thực phẩm dễ tiêu hóa, cân bằng dinh dưỡng và chia nhỏ bữa ăn hàng ngày.
• Trẻ lớn hơn, phụ huynh lưu ý cân bằng chế độ dinh dưỡng hàng ngày của trẻ, đảm bảo cung cấp đủ bốn nhóm dinh dưỡng quan trọng (chất đạm, chất béo, chất bột đường, vitamin và khoáng chất); tăng cường rau xanh và các loại trái cây tươi.
• Trẻ suy dinh dưỡng cần bổ sung các thực phẩm hỗ trợ hệ tiêu hóa như sữa chua nhằm giúp trẻ tiêu hóa và hấp thụ dinh dưỡng trong thức ăn dễ dàng và hiệu quả.
• Tạo các thói quen sinh hoạt lành mạnh, nâng cao đề kháng: Ngủ đủ giấc, rửa tay với xà phòng khử khuẩn thường xuyên, đảm bảo vệ sinh an toàn thực phẩm, “ăn chín uống sôi”, tẩy giun định kỳ.
• Theo dõi cân nặng của trẻ.
• Cho trẻ thăm khám sức khỏe định kỳ hoặc khi trẻ có dấu hiệu bất thường.
• Cho trẻ tiêm/uống vacxin phòng bệnh và chủ động động thực hiện các biện pháp phòng ngừa các bệnh thường gặp (bệnh hô hấp, lây nhiễm, tiêu hóa…).
• Phụ huynh có thể cho trẻ ăn thêm một số thực phẩm bổ sung dinh dưỡng, vitamin và khoáng chất; tuy nhiên cần tham khảo ý kiến bác sĩ trước khi cho trẻ sử dụng.

Để biết thêm thông tin về cách chăm sóc trẻ và những vấn đề về sức khỏe khác của trẻ, bạn có thể liên hệ tới bệnh viện theo địa chỉ:

Hy vọng với những thông tin trên, quý phụ huynh đã hiểu rõ hơn về trẻ suy dinh dưỡng cũng như tầm quan trọng của dinh dưỡng đối với sức khỏe và sự phát triển của trẻ. Trẻ nên được khám dinh dưỡng định kỳ để bác sĩ theo dõi, đánh giá sự phát triển cũng như có điều chỉnh chế độ dinh dưỡng phù hợp, đảm bảo trẻ được bổ sung đủ chất và khoa học.