Liệu pháp thay thế hormone (HRT): Công dụng, chỉ định và lưu ý

Liệu pháp thay thế hormone là gì?

Liệu pháp thay thế hormone là phương pháp sử dụng estrogen và progestogen tổng hợp để thay thế lượng hormone đang suy giảm của phụ nữ và giúp giảm các triệu chứng mãn kinh. Tuy nhiên, liệu pháp hormone thay thế có nhiều rủi ro khác nhau, sự tương quan giữa rủi ro lợi ích của phương pháp này vẫn đang gây nhiều tranh cãi.

Để hiểu hơn về tác dụng của liệu pháp thay thế hormone, cần biết rằng khả năng sinh sản của phụ nữ trong những độ tuổi nhất định được điều hòa bởi việc sản xuất hormone estrogen và progesterone của buồng trứng. Trong đó:

• Estrogen điều chỉnh chu kỳ kinh nguyệt hàng tháng của phụ nữ và các đặc điểm sinh dục thứ cấp (ví dụ như sự phát triển và chức năng của vú). Ngoài ra, loại hormone này  còn chuẩn bị cho cơ thể khả năng thụ tinh và sinh sản.
• Nồng độ progesterone tăng theo chu kỳ để chuẩn bị cho tử cung có thể mang thai và vú cho con bú.

Mãn kinh là thời điểm trong cuộc đời người phụ nữ khi kinh nguyệt chấm dứt, báo hiệu phụ nữ không còn khả năng sinh sản. Thời điểm mãn kinh rất khác nhau, nhưng thường xảy ra một cách tự nhiên ở phụ nữ độ tuổi từ 40-50, độ tuổi trung bình là 51 tuổi. Một số tình trạng y tế hoặc phẫu thuật có thể gây mãn kinh sớm (trước 40 tuổi). [2]

Liệu pháp thay thế hormone có tác dụng thế nào?

Liệu pháp thay thế hormone có tác dụng thay thế estrogen mà cơ thể ngừng sản xuất trong thời kỳ mãn kinh bởi đây là thuốc có chứa nội tiết tố nữ. Liệu pháp hormone thường được sử dụng để điều trị các triệu chứng mãn kinh thông thường, bao gồm bốc hỏa và khó chịu ở âm đạo. Liệu pháp hormone cũng được chứng minh có tác dụng ngăn ngừa mất xương và giảm gãy xương ở phụ nữ sau mãn kinh.

Tuy nhiên, có những rủi ro liên quan đến việc sử dụng liệu pháp hormone thay thế. Những rủi ro này phụ thuộc vào loại liệu pháp hormone, liều lượng, thời gian dùng thuốc và nguy cơ sức khỏe của người bệnh.

Các loại hormone thay thế thường dùng

Liệu pháp thay thế hormone được kê đơn dưới dạng trị liệu tại chỗ (kem, vòng đặt, vòng) hoặc trị liệu toàn thân (thuốc uống, miếng dán và gel thẩm thấu qua da, cấy ghép). Các loại hormone thay thế thường dùng bao gồm:

• Estrogen đơn thuần.
• Kết hợp estrogen và progestogen.
• Bộ điều biến thụ thể estrogen chọn lọc (SERM).
• Thuốc kích thích sinh dục, chẳng hạn như tibolone, có chứa estrogen, progestogen và androgen.

Các estrogen được kê toa phổ biến nhất là estrogen liên hợp, bao gồm: estrogen ngựa (chiết xuất từ nước tiểu của ngựa cái – CEE) hoặc tổng hợp, 17β estradiol micronized và ethinyl estradiol. Các progestin được sử dụng phổ biến là medroxyprogesterone acetate (MPA) và norethindrone acetate.

Các phác đồ điều trị bằng liệu pháp thay thế hormone có thể khác nhau, bao gồm:

• Uống estrogen hàng ngày.
• Phác đồ theo chu kỳ hoặc tuần tự: progestogen được bổ sung trong 10-14 ngày trong mỗi 4 tuần.
• Phác đồ phối hợp liên tục: estrogen và progestogen uống hàng ngày.

Khi nào cần sử dụng liệu pháp thay thế hormone?

Liệu pháp thay thế hormone được sử dụng khi phụ nữ xuất hiện các biểu hiện của thời kỳ mãn kinh (60% phụ nữ sau mãn kinh) như: mất ổn định vận mạch qua trung gian vùng dưới đồi, dẫn đến bốc hỏa, đổ mồ hôi và đánh trống ngực. Từ đó giúp giảm các triệu chứng cũng như ngăn ngừa mất xương và giảm gãy xương ở phụ nữ sau mãn kinh. [1]

Đối tượng chỉ định dùng liệu pháp hormon thay thế

Liệu pháp hormon thay thế chỉ định và chống chỉ định cụ thể như sau:

1. Chỉ định

Chỉ định điều trị bằng hormone có thể là triệu chứng hoặc phòng ngừa. Mặc dù đã đạt được một số đồng thuận về việc sử dụng liệu pháp thay thế hormone để giảm các triệu chứng, việc áp dụng liệu pháp này để ngăn ngừa di chứng của thời kỳ mãn kinh vẫn còn gây tranh cãi. Một số chỉ định bao gồm:

1.1 Triệu chứng vận mạch

Chỉ định chính của liệu pháp thay thế hormone là giảm các triệu chứng phổ biến nhất của thời kỳ mãn kinh như: bốc hỏa, đổ mồ hôi và đánh trống ngực. Hiệu quả của phương pháp điều trị này đã được chứng minh trong các nghiên cứu ngẫu nhiên.

1.2 Triệu chứng tiết niệu

Estrogen bôi tại chỗ và toàn thân cải thiện các triệu chứng mãn kinh như: khô âm đạo, đau khi giao hợp, tiểu nhiều và tiểu gấp. Để có tác dụng cần điều trị lâu dài. Các triệu chứng thường tái phát sau khi ngừng liệu pháp hormone thay thế.

1.3 Loãng xương

Cứ 3 phụ nữ mãn kinh thì có 1 người bị loãng xương. Liệu pháp thay thế hormone thường được kê đơn để ngăn ngừa tình trạng này và đặc biệt hiệu quả nếu bắt đầu sử dụng trong 5 năm đầu sau khi bắt đầu mãn kinh. Những phụ nữ có mật độ khoáng xương giảm và có tiền sử gãy xương do loãng xương rất phù hợp với liệu pháp thay thế hormone. Phụ nữ mãn kinh sớm cũng được bảo vệ xương nhờ liệu pháp hormone thay thế nhưng sẽ mất đi sự bảo vệ sau khi ngưng điều trị.

Kết quả từ thử nghiệm WHI (thử nghiệm xem xét khả năng ngăn ngừa bệnh tim và gãy xương ở phụ nữ sau mãn kinh của liệu pháp thay thế hormone) chỉ ra rằng liệu pháp hormone kết hợp trong 5 năm đã giảm tỷ lệ gãy xương hông khoảng 1/1000 phụ nữ dưới 70 tuổi và khoảng 8/1000 phụ nữ ở độ tuổi 70-79.

2. Chống chỉ định

Không có chống chỉ định tuyệt đối của liệu pháp thay thế hormone. Tuy nhiên, chống chỉ định tương đối trong một số tình huống lâm sàng nhất định, bao gồm:

• Tiền sử ung thư vú.
• Tiền sử ung thư nội mạc tử cung.
• Bệnh rối loạn chuyển hóa porphyrin (1 nhóm các rối loạn di truyền hiếm gặp).
• Bệnh gan nặng.
• Tăng triglyceride máu (loại chất béo có trong máu).
• Rối loạn thuyên tắc huyết khối.
• Chảy máu âm đạo không được chẩn đoán.
• Lạc nội mạc tử cung.
• U xơ.

Phương pháp sử dụng liệu pháp HRT là gì?

Liệu pháp thay thế hormone chủ yếu tập trung vào việc thay thế estrogen mà cơ thể không còn sản xuất sau khi mãn kinh. Có 2 loại liệu pháp estrogen chính:

1. Liệu pháp hormone toàn thân

Liệu pháp hormone toàn thân: estrogen toàn thân có dạng viên, miếng dán da, vòng, gel, kem hoặc dạng xịt – thường chứa liều estrogen cao hơn, được hấp thụ khắp cơ thể. Liệu pháp thay thế hormone này có thể được sử dụng để điều trị bất kỳ triệu chứng phổ biến nào của thời kỳ mãn kinh.

2. Liệu pháp hormone tại chỗ

Sản phẩm đặt âm đạo liều thấp: các chế phẩm estrogen liều thấp dành cho âm đạo ở dạng kem, dạng viên hoặc dạng vòng – giảm thiểu lượng estrogen được cơ thể hấp thụ. Vì lý do này, các chế phẩm âm đạo liều thấp thường chỉ được sử dụng để điều trị các triệu chứng về âm đạo và tiết niệu của thời kỳ mãn kinh.

Nếu người bệnh chưa cắt bỏ tử cung, bác sĩ thường sẽ kê toa estrogen cùng với progesterone hoặc progestin (thuốc giống progesterone). Điều này bởi estrogen đơn thuần, khi không được cân bằng bởi progesterone, có thể kích thích sự phát triển của niêm mạc tử cung, làm tăng nguy cơ ung thư nội mạc tử cung. Nếu đã cắt bỏ tử cung, người bệnh không cần dùng progestin.

Mục tiêu sử dụng liệu pháp thay thế hormone

Lợi ích của liệu pháp hormone có thể lớn hơn rủi ro với người khỏe mạnh. Mục tiêu sử dụng liệu pháp thay thế hormone bao gồm:

Giảm những cơn bốc hỏa từ trung bình đến nặng: liệu pháp estrogen toàn thân vẫn là phương pháp điều trị hiệu quả nhất để giảm các cơn bốc hỏa và đổ mồ hôi ban đêm, khó chịu trong thời kỳ mãn kinh.

Giảm các triệu chứng khác của thời kỳ mãn kinh: estrogen có thể làm dịu các triệu chứng âm đạo của thời kỳ mãn kinh, bao gồm: khô, ngứa, rát và khó chịu khi giao hợp.

Ngăn ngừa tình trạng mất xương hoặc gãy xương: estrogen toàn thân giúp ngừa loãng xương. Tuy nhiên, các bác sĩ thường khuyên dùng thuốc bisphosphonates để điều trị chứng loãng xương nhưng liệu pháp estrogen có thể có ích nếu người bệnh không thể dung nạp hoặc không nhận được hiệu quả từ các phương pháp điều trị khác.

Điều trị mãn kinh sớm hoặc thiếu hụt estrogen: Nếu đã phẫu thuật cắt bỏ buồng trứng trước 45 tuổi, ngừng kinh nguyệt trước 45 tuổi (mãn kinh sớm) hoặc mất chức năng bình thường của buồng trứng trước 40 tuổi (suy buồng trứng nguyên phát), cơ thể người bệnh đã tiếp xúc với ít estrogen hơn những phụ nữ trải qua thời kỳ mãn kinh điển hình. Liệu pháp estrogen có thể giúp giảm nguy cơ mắc một số tình trạng sức khỏe, bao gồm loãng xương, bệnh tim, đột quỵ, mất trí nhớ và thay đổi tâm trạng.

Tác dụng phụ của liệu pháp thay thế HRT và biến chứng rủi ro

Các tác dụng phụ thoáng qua có thể xảy ra như sau:

• Buồn nôn.
• Đầy hơi, tăng cân không rõ nguyên nhân, tích nước.
• Tâm trạng thất thường (liên quan đến việc sử dụng progestogen tương đối androgen).
• Chảy máu.
• Đau ngực.

Những nguy cơ tiềm ẩn của liệu pháp thay thế hormone ở phụ nữ sau mãn kinh bao gồm:

• Ung thư vú: dùng liệu pháp hormone thay thế kết hợp có thể làm tăng nhẹ nguy cơ ung thư vú, tương tự như nguy cơ mãn kinh muộn tự nhiên sau khi sử dụng liệu pháp thay thế hormone liên tục ít nhất 5 năm.
• Ung thư nội mạc tử cung, tăng sản và ung thư tử cung: sử dụng liệu pháp thay thế hormone dựa trên estrogen không đối kháng.
• Thuyên tắc huyết khối: sử dụng liệu pháp hormone thay thế kết hợp hoặc chỉ chứa estrogen.
• Bệnh đường mật: chỉ sử dụng estrogen hoặc kết hợp estrogen/progestogen liệu pháp thay thế hormone.

Liệu pháp thay thế hormone bao gồm thuốc estrogen-progestin (Prempro) làm tăng nguy cơ mắc một số tình trạng nghiêm trọng, bao gồm:

• Bệnh tim.
• Đột quỵ.
• Các cục máu đông.
• Ung thư vú.

Những rủi ro này khác nhau, tùy thuộc vào:

• Tuổi: những phụ nữ bắt đầu điều trị bằng hormone ở tuổi 60 trở lên hoặc hơn 10 năm kể từ khi bắt đầu mãn kinh có nguy cơ mắc các tình trạng trên cao hơn. Nhưng nếu liệu pháp hormone được bắt đầu trước 60 tuổi hoặc trong vòng 10 năm sau thời kỳ mãn kinh, lợi ích dường như lớn hơn rủi ro.
• Loại liệu pháp hormone: rủi ro của liệu pháp hormone khác nhau tùy thuộc vào việc dùng estrogen đơn độc hay phối hợp với progestin, cũng như liều lượng và loại estrogen.
• Lịch sử sức khỏe: tiền sử gia đình, tiền sử bệnh cá nhân và nguy cơ mắc bệnh ung thư, bệnh tim, đột quỵ, cục máu đông, bệnh gan và loãng xương là những yếu tố quan trọng trong việc xác định liệu pháp thay thế hormone có phù hợp với người bệnh hay không.

Người bệnh và bác sĩ nên cân nhắc tất cả những rủi ro này khi quyết định áp dụng liệu pháp thay thế hormone.

Xem thêm: Liệu pháp tân bổ trợ: Lợi ích, tác dụng phụ khi trị ung thư vú

Khi nào cần gặp bác sĩ

Đến gặp bác sĩ thường xuyên để đảm bảo rằng lợi ích của liệu pháp thay thế hormone vẫn đang lớn hơn những rủi ro và để thực hiện tầm soát các nguy cơ liên quan bằng chụp X-quang tuyến vú và khám vùng chậu.

Bên cạnh đó, nếu xuất hiện các tác dụng phụ kể trên trong quá trình điều trị hoặc những dấu hiệu ung thư, thuyên tắc phổi, bệnh tim, đột quỵ… người bệnh nên đến khoa Ngoại vú để được khám và điều trị kịp thời.

Chăm sóc sau khi sử dụng liệu pháp thay thế hormone

Tham khảo ý kiến bác sĩ về cách chăm sóc sau khi sử dụng liệu pháp thay thế hormone, cụ thể:

Sử dụng chế phẩm phù hợp: người bệnh có thể dùng estrogen dưới dạng thuốc viên, miếng dán, gel, kem bôi âm đạo, thuốc đạn hoặc vòng giải phóng chậm đặt vào âm đạo. Nếu chỉ gặp các triệu chứng âm đạo liên quan đến mãn kinh, estrogen ở dạng kem, viên nén hoặc vòng âm đạo liều thấp thường là lựa chọn tốt hơn so với thuốc uống hoặc miếng dán da.

Giảm thiểu lượng thuốc: sử dụng liều lượng thấp nhất có hiệu quả trong khoảng thời gian ngắn nhất trong điều trị các triệu chứng của người bệnh. Nếu dưới 45 tuổi, người bệnh cần đủ estrogen để bảo vệ, chống lại những ảnh hưởng lâu dài đến sức khỏe do thiếu hụt estrogen. Nếu người bệnh có các triệu chứng mãn kinh kéo dài, làm giảm đáng kể chất lượng cuộc sống, bác sĩ có thể đề nghị điều trị lâu dài hơn.

Lựa chọn lối sống lành mạnh: bao gồm hoạt động thể chất và tập thể dục trong thói quen hàng ngày, ăn một chế độ ăn uống lành mạnh, duy trì cân nặng khỏe mạnh, không hút thuốc, hạn chế rượu, kiểm soát căng thẳng và kiểm soát các tình trạng sức khỏe mãn tính, bao gồm cholesterol cao hoặc huyết áp cao.

Nếu chưa cắt bỏ tử cung và đang sử dụng liệu pháp estrogen toàn thân, người bệnh cần dùng progestin. Bác sĩ có thể giúp người bệnh tìm ra phương pháp sinh sản thuận tiện nhất với ít rủi ro và chi phí nhất.

Câu hỏi thường gặp về HRT

1. Liệu pháp HRT có làm tăng nguy cơ mắc ung thư vú không?

Liệu pháp HRT có làm tăng nhẹ nguy cơ mắc ung thư vú. Nguy cơ tiến triển ung thư vú tăng đáng kể khi sử dụng liệu pháp này trong thời gian dài,bắt đầu ở phụ nữ từ 50 tuổi trở lên. Những phụ nữ bắt đầu dùng liệu pháp thay thế hormone sớm để mãn kinh sớm không tăng nguy cơ ung thư vú.

2. Liệu pháp HRT có làm tăng nguy cơ mắc bệnh tim không?

Liệu pháp HRT có làm tăng nguy cơ mắc bệnh tim, đột quỵ, cục máu đông nhưng có thể làm giảm nguy cơ loãng xương và cải thiện các khía cạnh khác của sức khỏe.

3. Nên dùng liệu pháp thay thế hormone (HRT) trong bao lâu?

Thời gian dùng liệu pháp thay thế hormone (HRT) không cố định, phụ thuộc vào nhiều yếu tố, người bệnh nên tham khảo ý kiến bác sĩ để có phác đồ điều trị phù hợp. Người bệnh thường được đánh giá lại việc điều trị hàng năm. Với các triệu chứng như bốc hỏa, người bệnh cần dùng HRT trong khoảng 2 đến 5 năm, nhưng trong một số trường hợp có thể lâu hơn.

4. Khi nào có thể ngừng liệu pháp thay thế hormone?

Không có giới hạn cố định về thời gian dùng HRT, người bệnh nên đến gặp bác sĩ khoa Ngoại Vú để được tư vấn và điều trị đúng cách.

5. Dùng liệu pháp thay thế hormone thường xuyên được không?

Dùng liệu pháp thay thế hormone thường xuyên sẽ gặp những rủi ro liên quan đến việc sử dụng liệu pháp hormone. Những rủi ro này phụ thuộc vào loại liệu pháp hormone, liều lượng, thời gian dùng thuốc và rủi ro sức khỏe cá nhân của bạn. Để có kết quả tốt nhất, liệu pháp hormone nên được điều chỉnh cho từng người và đánh giá lại thường xuyên để đảm bảo lợi ích vẫn lớn hơn rủi ro.

6. Người bệnh có thể làm gì nếu không thể dùng liệu pháp hormone?

Người bệnh có thể kiểm soát các cơn bốc hỏa ở thời kỳ mãn kinh bằng lối sống lành mạnh: giữ mát, hạn chế đồ uống có chứa caffeine và rượu, đồng thời tập thở thư giãn theo nhịp độ hoặc các kỹ thuật thư giãn khác. Ngoài ra, còn có một số loại thuốc kê đơn không chứa nội tiết tố có thể giúp giảm các cơn bốc hỏa.

Với các vấn đề về âm đạo như khô hoặc đau khi giao hợp, kem dưỡng ẩm hoặc chất bôi trơn âm đạo có thể giúp giảm đau. Người bệnh cũng có thể hỏi bác sĩ về thuốc theo toa ospemifene (Osphena), có thể giúp giảm đau khi giao hợp.

Liệu pháp thay thế hormone không hoàn toàn tốt hay hoàn toàn xấu. Để xác định xem liệu pháp hormone có phải là lựa chọn điều trị tốt cho bản thân hay không, người bệnh nên tham khảo bác sĩ về các triệu chứng cá nhân và nguy cơ sức khỏe. Đừng quên tái khám thường xuyên trong suốt những năm mãn kinh.

Lưu ý khi dùng liệu pháp thay thế hormone 

Tất cả người bệnh điều trị liệu pháp hormone nên được đánh giá bệnh sử kỹ lưỡng và khám thực thể toàn diện. Mục tiêu là đưa ra chẩn đoán thích hợp và xác định bất kỳ chống chỉ định nào.

Các thành phần của một bệnh sử chi tiết:

• Tiền sử cá nhân.
• Tiền sử xã hội.
• Tiền sử sản khoa.
• Tiền sử phụ khoa.
• Tiền sử kinh nguyệt và tình dục.
• Tiền sử bệnh (tiểu đường, tăng huyết áp, vàng da, sỏi mật, bệnh gan, huyết khối).
• Các can thiệp phẫu thuật trước đây.
• Triệu chứng mãn kinh.
• Vấn đề tâm thần.
• Triệu chứng về xương.
• Triệu chứng tâm thần vận động.
• Nhận thức.

 Các thành phần của khám thực thể bao gồm:

• Đo chiều cao.
• Đo trọng lượng.
• Xác định chỉ số béo phì.
• Đo huyết áp.
• Khám vú.
• Khám bụng.
• Khám vùng chậu.
• Khám trực tràng.

Các xét nghiệm cơ bản:

• Huyết học.
• Phân tích nước tiểu.
• Đánh giá kết quả lipid lúc đói.
• Đo lượng đường trong máu.
• Điện tâm đồ.
• Xét nghiệm phết tế bào cổ tử cung (Papanicolaou).
• Siêu âm đo độ dày nội mạc tử cung và thể tích buồng trứng.
• Chụp nhũ ảnh, được thực hiện 2-3 năm/lần và hàng năm sau 50 tuổi.
• Xác định nồng độ estradiol trong huyết thanh ở những phụ nữ được chỉ định cấy ghép và có triệu chứng mặc dù đã sử dụng đủ liều miếng dán hoặc gel.
• Xác định nồng độ hormone kích thích nang trứng (FSH) trong huyết thanh: giá trị FSH có thể được sử dụng để theo dõi những phụ nữ đang dùng chế phẩm uống để kiểm soát triệu chứng, đặc biệt ở những người mãn kinh sớm.
• Lấy mẫu nội mạc tử cung: xét nghiệm này không bắt buộc trong thực hành thông thường. Nếu chảy máu bất thường trước hoặc trong khi liệu pháp thay thế hormone, nên siêu âm để kiểm tra độ dày nội mạc tử cung (<4mm), sau đó là nội soi tử cung. Ở người bệnh có cổ tử cung hẹp, nên nội soi tử cung, nong và nạo kết hợp gây mê toàn thân.

Áp dụng liệu pháp thay thế hormone đúng cách, khoa học tại Khoa Ngoại vú PlinkCare TP.HCM với hệ thống trang thiết bị hiện đại, đội ngũ chuyên gia nhiều kinh nghiệm, làm việc phối hợp đa chuyên khoa như Chẩn đoán hình ảnh – Giải phẫu bệnh – Nội khoa Ung thư. Từ đó mang đến cơ hội điều trị tốt cho những người bệnh liên quan đến tuyến vú nói chung.

Để có kết quả tốt nhất, liệu pháp thay thế hormone nên được điều chỉnh cho phù hợp với từng người bệnh và đánh giá lại thường xuyên để đảm bảo lợi ích vẫn lớn hơn rủi ro.