10 bệnh về tuyến yên thường gặp và đối tượng nguy cơ mắc bệnh

Bệnh tuyến yên là gì?

Các bệnh về tuyến yên là bệnh có liên quan đến rối loạn tuyến yên, một tuyến nhỏ ở vùng não có chức năng sản xuất và điều phối nhiều loại hormone trong cơ thể. Tuyến yên có kích thước đường kính khoảng 1,25cm (cỡ hạt đậu), nặng 0,5g ở vùng đáy não, phía sau sống mũi. Tuyến yên có chức năng sản xuất nhiều loại hormone và chỉ huy các tuyến hormone khác trong cơ thể. Rất nhiều hoạt động của cơ thể ảnh hưởng bởi tuyến yên như trao đổi chất, phát triển, sinh sản,…

Các bệnh về tuyến yên thường gặp

Dưới đây là thông tin về triệu chứng, nguyên nhân của các bệnh về tuyến yên phổ biến.

1. Suy tuyến yên

Suy tuyến yên là tình trạng tuyến yên suy giảm chức năng. Bệnh thường gây rối loạn nội tiết do một hoặc nhiều hormone không được sản xuất đủ trong cơ thể. Tuyến yên chi phối hoạt động của nhiều tuyến hormone khác như tuyến giáp, tuyến thượng thận, tuyến sinh dục… Do đó, suy tuyến yên có thể ảnh hưởng rất nhiều đến sức khỏe. Tùy vào loại hormone bị thiếu, triệu chứng suy tuyến yên có thể khác nhau:

• Thiếu hormone tăng trưởng (GH): khiến trẻ chậm phát triển, lùn.
• Thiếu hormone tạo hoàng thể (LH): khô âm đạo, giảm khả năng sinh sản ở nữ. Giảm khả năng tình dục, đặc điểm giới và khả năng sinh sản. Trẻ thiếu LH gây chậm dậy thì.
• Thiếu hormone kích thích tuyến giáp (TSH): gây suy giảm chức năng tuyến giáp, dẫn đến mệt mỏi, da khô, táo bón, yếu cơ, tăng cân, trầm cảm, rối loạn kinh nguyệt, hay quên…
• Thiếu hormone kích thích vỏ thượng thận (ACTH): gây mệt mỏi, sụt cân, hạ huyết áp, buồn nôn, hạ đường huyết…
• Thiếu hormone chống lợi tiểu (ADH): tăng lượng nước tiểu và cảm giác khát nước, cơ thể dễ mất nước hơn.
• Thiếu prolactin: rối loạn kinh nguyệt hoặc không tiết sữa sau sinh.
• Thiếu oxytocin : đây là hormone kiểm soát hành vi, cảm xúc. Thiếu oxytocin có thể gây khó giao tiếp, cảm thông, gắn kết với người khác.

Suy tuyến yên có thể là kết quả của các bệnh về tuyến yên như:

• Khối u tuyến yên, u sọ hầu, u màng não…
• Hội chứng Sheehan.
• Do tác dụng phụ của thuốc, phẫu thuật, xạ trị.
• Chấn thương vùng đầu.
• Thâm nhiễm lympho, u hạt, thừa sắt.
• Nhiễm khuẩn nấm, lao, giang mai.
• Bẩm sinh hoặc vô căn (không xác định được nguyên nhân).

2. Bệnh to đầu chi

Bệnh to đầu chi (acromegaly) hay to cực chi là tình trạng tuyến yên tiết quá nhiều hormone tăng trưởng, tác động lên sự phát triển các cơ quan trong cơ thể. Triệu chứng thường gặp bao gồm:

• Gây phì đại kích thước của các chi như tay, chân.
• Mặt thay đổi kích thước, hàm dưới và trán nhô ra, mũi to và rộng hơn.
• Mô mềm bị kéo giãn khiến người bệnh đau khớp, tê tay chân, đau đầu, giảm thị lực, liệt dương, kinh nguyệt không đều, ngưng thở khi ngủ…

Bệnh to đầu chi có thể kéo theo nhiều bệnh nguy hiểm khác như:

• Phì đại, giãn buồng tim gây suy tim.
• Viêm cột sống dính khớp.
• Hội chứng ống cổ tay.
• Đái tháo đường.

3. Bệnh Cushing

Cushing có tỷ lệ mắc khoảng 70/1.000.000 người. Nguyên nhân bệnh do tuyến yên tiết nhiều hormone vỏ thượng thận (ACTH) khiến tuyến thượng thận sản sinh quá nhiều cortisol. Hormone cortisol còn được gọi là “hormone stress”, có nhiều chức năng như góp phần kiểm soát quá trình trao đổi chất, ức chế phản ứng viêm, điều hòa huyết áp/đường huyết… Một số triệu chứng thường gặp của bệnh Cushing bao gồm:

• Béo phì.
• Teo cơ, yếu cơ.
• Teo da và mô dưới da.
• Rối loạn kinh nguyệt, vô kinh ở nữ.
• Suy sinh dục, rối loạn cương dương ở nam.
• Tăng huyết áp, rối loạn đường huyết.
• Loãng xương.
• Cảm xúc không ổn định, trầm cảm, giảm trí nhớ, mất tập trung.
• Bệnh xảy ra ở trẻ em có thể gây chậm phát triển.
• Uống nhiều nước, tiểu nhiều.

4. Hội chứng Sella rỗng

Hố yên (sella turcica) là phần xương lõm phía dưới xoang bướm, nơi chứa tuyến yên trong hộp sọ, thông thường tuyến yên sẽ lấp đầy hố yên. Hội chứng sella rỗng (hố yên rỗng) là tình trạng tuyến yên teo lại hoặc phẳng hơn. Hố yên chứa thêm dịch não tủy thay vì chỉ có tuyến yên như bình thường.

Tuyến yên mắc hội chức sella rỗng thường vẫn duy trì chức năng bình thường, một số trường hợp có thể mắc suy tuyến yên. Hố yên rỗng có thể do bẩm sinh, ảnh hưởng của phẫu thuật, xạ trị hoặc do tăng áp lực nội sọ vô căn (không tìm ra nguyên nhân).

5. Đái tháo nhạt

Đái tháo nhạt (diabetes insipidus) là bệnh hiếm gặp, xuất hiện chủ yếu ở người trưởng thành, tỷ lệ mắc khoảng 1/25.000 người. Đái tháo nhạt do tuyến yên được gọi là đái tháo nhạt trung ương. Tuyến yên không sản xuất đủ hormone chống bài niệu (chống lợi tiểu) ADH giúp cân bằng lượng nước trong cơ thể, dẫn đến cơ thể liên tục bài tiết nước tiểu.

Triệu chứng phổ biến nhất là người bệnh thường tiểu nhiều nước, nhiều lần trong ngày, dễ gây mất nước cho cơ thể. Người bình thường bài tiết khoảng 1-3 lít nước tiểu/ngày. Người mắc đái tháo nhạt thường có lượng nước tiểu trên 3 lít/ngày, thậm chí có thể đạt 10-20 lít/ngày. Người bệnh thường xuyên khát nước và phải uống nước liên tục.

Người mắc đái tháo nhạt dễ gặp tình trạng mất nước, nếu không uống đủ nước hay được điều trị, có thể gây các tình trạng:

• Hoa mắt, chóng mặt, mệt mỏi.
• Khô miệng, môi, mắt.
• Khó tập trung.
• Buồn nôn.
• Ngất xỉu.

6. U sọ hầu

U sọ hầu (craniopharyngioma) là khối u lành tính, hiếm gặp, xuất hiện ở vùng gần cuống tuyến yên. Bệnh thường gặp ở trẻ từ 5-14 tuổi và người lớn 50-74 tuổi. Hiện nguyên nhân gây u sọ hầu vẫn chưa được xác định rõ. Bệnh được xem như mạn tính vì có thể tái phát sau khi đã phẫu thuật. Một số triệu chứng thường gặp khi u sọ hầu phát triển lớn gồm:

• Rối loạn nội tiết tố.
• Nhức đầu, buồn nôn.
• Giảm thị lực.
• Giảm sức cơ.
• Mệt mỏi.

7. U tuyến yên

U tuyến yên bắt nguồn từ sự tăng trưởng bất thường bên trong tuyến yên và thường lành tính (không ung thư). Khối u có thể dẫn đến các bệnh về tuyến yên khác hoặc chèn ép não và dây thần kinh. Rối loạn chức năng tuyến yên do khối u có thể dẫn đến sản xuất nhiều hoặc ít hormone hơn bình thường.

U tuyến yên được chia thành dạng u tuyến yên chức năng và không chức năng. Khối u tuyến yên chức năng được phân thành nhiều loại nhỏ hơn, gồm:

• U tuyến corticotroph: khối u tạo nhiều hormone vỏ thượng thận (ACTH).
• U tuyến somatotroph: khối u tạo hormone tăng trưởng (GH).
• Khối u tạo hormone kích nang trứng và hormone luteinizing (FSH và LH).
• U tiết hormone prolactin, đóng vai trò quan trọng trong việc tạo sữa.
• U tiết hormone kích thích tuyến giáp (TSH).

Ngoài ra, u tuyến yên cũng được phân loại theo kích thước:

• Microadenomas: khối u nhỏ hơn 1cm, hiếm khi chèn ép các mô lân cận.
• Macroadenomas: khối u lớn hơn 1cm, có thể gây chèn ép dây thần kinh.

Tùy thuộc vào dạng và kích thước mà khối u tuyến yên có thể:

• Gây rối loạn nội tiết tố do khối u làm tăng hoặc giảm sản xuất một số loại hormone.
• Nhức đầu do áp lực khối u tác động lên mô não lân cận.
• Suy giảm thị lực do khối u chèn ép lên dây thần kinh thị giác.

8. Hội chứng Sheehan

Hội chứng Sheehan là tình trạng suy tuyến yên ở phụ nữ sau sinh, tỷ lệ 1/10.000 ca sinh. Nguyên nhân chủ yếu do phụ nữ mất máu quá nhiều sau sinh, dẫn đến thiếu máu tuyến yên. Khi mang thai, tuyến yên phát triển lớn hơn, cần nhiều oxy hơn. Khi mất máu do sinh, nguồn cung oxy không đủ dẫn đến suy giảm chức năng tuyến yên. Một số yếu tố tăng nguy cơ mắc hội chứng Sheehan bao gồm:

• Đa thai, đa ối.
• Mang thai nhiều lần.
• Ngôi thai ngược.
• Vỡ tử cung.
• Rau tiền đạo, rau bong non, cài răng lược.
• Rối loạn đông máu.

Chức năng tuyến yên suy giảm có thể ảnh hưởng nhiều đến sức khỏe nữ giới như:

• Không đủ sữa cho con bú.
• Kinh nguyệt không trở lại sau sinh.
• Kích thước vú giảm, cơ quan sinh dục teo nhỏ.
• Mệt mỏi, dễ tăng cân, rối loạn tâm thần.
• Co giật, hôn mê, trụy mạch.

9. Suy tuyến thượng thận thứ phát

Tuyến thượng thận nằm trên đỉnh hai quả thận, có nhiệm vụ sản xuất một số hormone như cortisol, aldosterone, adrenaline,… Suy tuyến thượng thận do tuyến yên không sản xuất đủ hormone kích thích vỏ thượng thận ACTH gọi là suy tuyến thượng thận thứ phát. Nguyên nhân có thể do u tuyến yên, tuyến yên bị cắt bỏ hoặc xạ trị hay dùng corticoid kéo dài.

Một số triệu chứng suy tuyến thượng thận thứ phát bao gồm:

• Mệt mỏi, chóng mặt.
• Da sẫm màu; núm vú, miệng, trực tràng, bìu, âm đạo xanh đen.
• Sụt cân, chán ăn.
• Buồn nôn, tiêu chảy.
• Đau cơ, huyết áp thấp, hạ đường huyết.
• Vô kinh, kinh nguyệt không đều.

10. Thiếu hụt hormone tăng trưởng

Thiếu hormone tăng trưởng (growth hormone deficiency) là tình trạng thiếu hụt hormone tuyến yên phổ biến nhất ở trẻ em. Thiếu hormone tăng trưởng khiến trẻ phát triển chậm bất thường. Nguyên nhân gây thiếu hụt hormone tăng trưởng gồm: (1)

• Bẩm sinh.
• U tuyến yên hoặc vùng dưới đồi.
• Chấn thương hoặc phẫu thuật vùng đầu.
• Viêm màng não.
• Xạ trị vùng đầu.

Triệu chứng thường gặp ở trẻ thiếu hụt hormone tăng trưởng gồm:

• Kém phát triển chiều cao.
• Dậy thì muộn, không dậy thì.
• Dễ tăng cân, béo phì.
• Dương vật nhỏ.
• Tăng bilirubin máu.
• Đường huyết thấp.

>>>Có thể bạn chưa biết: Tuyến yên tiết ra những chất nào? Thiếu các hormone này có nguy hiểm không?

Đối tượng nguy cơ mắc bệnh tuyến yên

Bệnh tuyến yên có thể xuất hiện ở mọi giới tính và độ tuổi. Đa số trường hợp mắc bệnh tuyến yên mà không có tiền sử gia đình. Tuy nhiên, những người có tiền sử gia đình mắc các bệnh di truyền như u tuyến yên biệt lập gia đình (familial isolated pituitary adenom – FIPA) nên cẩn thận theo dõi, kiểm tra sức khỏe thường xuyên. (2)

Bệnh tuyến yên có phổ biến không?

Hiện không có thống kê chi tiết về tổng số người mắc các bệnh về tuyến yên. Một số bệnh có thể rất hiếm gặp như u sọ hầu, hay tỷ lệ mắc suy tuyến yên khoảng 46/100.000 người. Nhìn chung, rất khó thống kê tỷ lệ và độ phổ biến của tất cả bệnh về tuyến yên.

Cách phòng ngừa bệnh tuyến yên hiệu quả

Hiện không có cách nào có thể phòng ngừa hết tất cả bệnh liên quan đến tuyến yên. Mọi người nên chủ động khám bệnh khi có các dấu hiệu liên quan đến bệnh tuyến yên như đau đầu, giảm thị lực, tăng cân, tâm trạng không ổn định,…

Những người từng phẫu thuật, chiếu xạ vùng sọ não, đặc biệt vùng gần tuyến yên nên lưu ý đến các dấu hiệu bệnh về tuyến yên phổ biến, chủ động gặp bác sĩ để được khám và chẩn đoán khi nghi ngờ mình mắc bệnh.

Tuyến yên đóng vai trò quan trọng trong sản xuất hormone, chi phối hoạt động của các tuyến nội tiết khác trong cơ thể. Các bệnh về tuyến yên rất đa dạng nguyên nhân, triệu chứng và mức độ nguy hiểm. Người bệnh nên chủ động đến khám tại các cơ sở y tế khi nhận thấy dấu hiệu bản thân mắc các bệnh về tuyến yên để được chẩn đoán và điều trị kịp thời, ngăn ngừa những biến chứng nguy hiểm.