Ngộ độc Xyanua là gì? Dấu hiệu nguy hiểm và cách xử trí

Ngộ độc Xyanua là bị gì?

Ngộ độc Xyanua là một dạng ngộ độc hiếm gặp và có thể là kết quả của nhiều loại phơi nhiễm. Ở một số quốc gia, nguyên nhân phổ biến gây nhiễm độc Xyanua là do bệnh nhân hít phải khói từ đám cháy nhà ở hoặc công nghiệp. Ngoài ra, tiêu thụ lâu dài các loại thực phẩm có chứa Xyanua hoặc điều trị tích cực bằng natri nitroprusside cũng có thể tăng nguy cơ ngộ độc. Nồng độ Xyanua độc hại có thể xuất hiện khi truyền natri nitroprusside kéo dài, đây là một loại thuốc điều trị tình trạng tăng huyết áp cấp cứu với năm nhóm Xyanua trên mỗi phân tử.

Những dạng Xyanua gây tử vong có thể xuất hiện dưới dạng chất rắn, chất lỏng hoặc chất khí không màu, bao gồm:

• Natri Xyanua (NaCN)
• Kali Xyanua (KCN)
• Hydro Xyanua (HCN)
• Xyanogen Clorua (CNCl)

Xyanua gây độc cho con người và động vật do khả năng ức chế hô hấp tế bào. Các triệu chứng khi tiếp xúc với Xyanua thường xuất hiện trong vòng vài giây đến vài phút, có thể bao gồm suy nhược, buồn nôn, đau đầu, khó thở,… Chất độc này khi đi vào cơ thể sẽ có tốc độ hấp thu cực nhanh, ảnh hưởng trực tiếp đến hệ tiêu hóa, thần kinh, hô hấp, tuần hoàn và cuối cùng là lấy đi sinh mạng chỉ sau khoảng thời gian rất ngắn. Với nồng độ nhỏ, Xyanua cũng có thể gây tàn phế vĩnh viễn hoặc để lại những biến chứng không thể chữa khỏi.

Ngộ độc Xyanua nguy hiểm thế nào?

Để duy trì sự sống, hô hấp tế bào là một quá trình quan trọng trong cơ thể khi sử dụng oxy để tạo ra adenosine triphosphate (ATP), đây là nguồn năng lượng chính cho tế bào.

Trong trường hợp bị ngộ độc Xyanua, độc tính của chất này chủ yếu liên quan đến việc nó phá vỡ quá trình hô hấp tế bào bằng cách liên kết thuận nghịch với một enzyme chủ chốt của chuỗi hô hấp được gọi là cytochrome oxidase. Điều này ngăn chặn hô hấp nội bào và tăng tổng hợp axit lactic vì cơ thể không nhận đủ lượng oxy để phân hủy glucose trong máu. Ngoài ra, Xyanua cũng có thể liên kết với các enzyme quan trọng khác và gây tổn hại đến hệ thần kinh thông qua quá trình peroxy hóa lipid.

Tóm lại, bằng cách làm gián đoạn quá trình hô hấp của tế bào, Xyanua ngăn cơ thể sử dụng oxy và từ chối cung cấp nguồn năng lượng thiết yếu cho tế bào dẫn đến nhiễm toan chuyển hóa và suy giảm các chức năng sống.

Dấu hiệu ngộ độc Xyanua thường gặp

Xyanua là chất có độc tính gây độc tế bào cao, tạo ra các dấu hiệu ngộ độc khi nồng độ trong máu đạt đến một mức nhất định. Sự khởi đầu của các triệu chứng phụ thuộc vào liều lượng Xyanua, thời gian và con đường tiếp xúc. Hít phải khí Xyanua hoặc tiếp xúc qua đường tiêm tĩnh mạch dẫn đến các triệu chứng khởi phát nhanh hơn so với đường qua da hoặc đường uống. Với các biểu hiện lâm sàng rất khác nhau, có thể dao động từ kích ứng nhẹ đường hô hấp trên đến trụy tim mạch và tử vong nếu không được giải độc kịp thời.

Các dấu hiệu ngộ độc Xyanua có thể bao gồm:

• Nôn mửa và buồn nôn
• Chóng mặt
• Bồn chồn
• Đau đầu
• Nhịp tim và nhịp thở nhanh
• Lú lẫn
• Co giật
• Tim ngừng đập
• Mất ý thức
• Huyết áp thấp
• Tổn thương phổi
• Suy hô hấp

Hãy dựa vào các dấu hiệu để nhận biết người ngộ độc Xyanua, nhanh chóng đưa nạn nhân đến cơ sở y tế gần nhất để cấp cứu kịp thời. Theo các tổ chức y tế, thời gian là yếu tố “sống còn” vì nếu không thể can thiệp điều trị trong vòng 2 giờ, nguy cơ tử vong sẽ rất cao. Ngay cả những người sống sót cũng có thể phải đối mặt với những tổn thương nghiêm trọng đến tim, não và thần kinh sau khi tiếp xúc lâu dài với Xyanua. Lưu ý, tiếp xúc với lượng lớn Xyanua có thể gây tử vong ngay lập tức.

Phản ứng nguy hiểm do nhiễm độc Xyanua cần cấp cứu

Bệnh nhân có thể biểu hiện các triệu chứng nhanh chóng chỉ một phút sau khi hít phải và trong vòng vài phút sau khi nuốt phải Xyanua. Các biểu hiện lâm sàng có thể được chia thành giai đoạn sớm và muộn.

Một số phản ứng sớm trên hệ thần kinh trung ương là đau đầu, chóng mặt, lú lẫn và giãn đồng tử, sau đó là mất ý thức, co giật rồi hôn mê do tình trạng thiếu oxy mô tiến triển nặng. Các phát hiện sớm về hô hấp và tim mạch bao gồm nhịp thở nhanh và nhịp tim nhanh, trong khi các phát hiện muộn bao gồm ngừng thở, hạ huyết áp và rối loạn nhịp tim. [1]

Điều quan trọng cần lưu ý là da của bệnh nhân có thể bình thường hoặc chỉ hơi tái đi. Thông thường, ngộ độc Xyanua sẽ không khiến da tím tái, thậm chí còn hồng hào do lượng oxy dư thừa trong máu.

Ngộ độc phơi nhiễm với Xyanua xảy ra như thế nào?

Sau khi Xyanua được giải phóng vào không khí, nạn nhân có thể bị phơi nhiễm qua tiếp xúc với da, mắt hoặc hít phải khí Xyanua. Mặc dù hít phải khí Xyanua khiến các triệu chứng xuất hiện nhanh chóng nhưng nuốt phải Xyanua dạng rắn hoặc lỏng cũng có thể gây ngộ độc nghiêm trọng.

1. Tiếp xúc với da hoặc mắt

Xyanua dạng lỏng có thể được hấp thụ qua da hoặc mắt. Bên trong tế bào, Xyanua bám vào các enzym kim loại phổ biến (đặc biệt là cytochrome oxidase) và bất hoạt chúng, sau đó ức chế quá trình hô hấp tế bào ngay cả khi có đủ lượng oxy dự trữ. Não và tim là hai cơ quan có nhu cầu tiêu thụ oxy cao nên bị ảnh hưởng nhiều nhất.

2. Hít phải khí Xyanua

Hít phải khí Xyanua trong các đám cháy nhà ở hoặc công nghiệp cũng gây ngộ độc Xyanua do nhiều hợp chất có thể tạo ra khí Hydro Xyanua (HCN) khi đốt cháy. Khí Xyanua nguy hiểm nhất khi tiếp xúc trong không gian kín, nó có thể phân tán nhanh chóng trong không gian mở tùy thuộc vào thời tiết, làm cho nó ít gây hại hơn khi ở ngoài trời.

Khí Hydro Xyanua (HCN hoặc AC) nhẹ hơn không khí, vì vậy khí sẽ bay lên. Còn Xyanua Clorua (CNCl hoặc CK) nặng hơn và sẽ chìm xuống các khu vực trũng thấp, làm tăng nguy cơ tiếp xúc.

3. Uống phải Xyanua hòa tan vào nước

Uống phải Xyanua hòa tan vào nước có thể gây tử vong ngay lập tức. Người tiếp xúc cũng có thể bị phơi nhiễm khi chạm vào hoặc uống phải nước bị nhiễm độc Xyanua.

Sự ô nhiễm nguồn cung cấp thực phẩm trên diện rộng cũng có thể là mối đe dọa tiềm ẩn gây ra thương vong hàng loạt. Không giống như phơi nhiễm qua đường hô hấp, Xyanua được hấp thụ dần sau khi uống phải. Và khi bệnh nhân được đưa đến phòng cấp cứu, họ thường đang trong tình trạng suy hô hấp, mất nhận thức.

Các tiếp xúc ngộ độc Xyanua phổ biến

Có hai trường hợp sau khi tiếp xúc với Xyanua là:

• Ngộ độc Xyanua cấp tính có tác dụng ngay lập tức và thường đe dọa đến tính mạng.
• Ngộ độc Xyanua mạn tính do tiếp xúc với lượng Xyanua nhỏ hơn theo thời gian.

1. Ngộ độc Xyanua cấp tính

Ngộ độc Xyanua cấp tính tương đối hiếm và phần lớn các trường hợp là do tiếp xúc không chủ ý. Khi tình trạng này xảy ra, các triệu chứng đột ngột và nghiêm trọng có thể gặp phải bao gồm:

• Khó thở
• Co giật
• Mất ý thức
• Tim ngừng đập

Nếu nghi ngờ người thân hoặc ai đó đang bị ngộ độc Xyanua cấp tính, hãy tìm kiếm sự trợ giúp y tế khẩn cấp ngay lập tức vì tình trạng này có thể đe dọa tính mạng.

2. Ngộ độc Xyanua mạn tính

Ngộ độc Xyanua mạn tính có thể xảy ra khi tiếp xúc với 20 – 40 phần triệu (ppm) khí Hydro Xyanua trong một khoảng thời gian dài. Các triệu chứng thường diễn ra từ từ với mức độ nghiêm trọng tăng dần.

Các triệu chứng ban đầu có thể bao gồm:

• Đau đầu
• Buồn ngủ
• Buồn nôn và nôn mửa
• Chóng mặt
• Da đỏ bừng

Các triệu chứng bổ sung có thể bao gồm:

• Giãn đồng tử
• Cơ thể đổ mồ hôi
• Hơi thở chậm hơn, nông hơn
• Suy yếu, tim đập nhanh
• Co giật

Nếu tình trạng này không được chẩn đoán và điều trị sớm, có thể dẫn đến:

• Nhịp tim chậm dần, không đều
• Nhiệt độ cơ thể giảm
• Môi, mặt và tứ chi tái xanh
• Hôn mê
• Tử vong

Đối tượng rủi ro dễ bị nhiễm độc Xyanua

Như đã nói, ngộ độc Xyanua là một tình trạng hiếm gặp. Khi nó xảy ra, thường là kết quả của việc hít phải khói hoặc bị phơi nhiễm do tai nạn nếu làm việc trong một số lĩnh vực có liên quan.

Nhiều muối Xyanua vô cơ được sử dụng trong các ngành công nghiệp sau:

• Luyện kim
• Sản xuất nhựa
• Chất khử trùng, thuốc trừ sâu
• Nhiếp ảnh

Các nhà hóa học cũng có thể gặp rủi ro vì kali và natri xyanua là những thuốc thử phổ biến được sử dụng trong phòng thí nghiệm.

Nguy cơ bị nhiễm độc Xyanua cũng có thể xảy ra nếu:

• Sử dụng quá nhiều chất tẩy sơn móng tay có chứa các hợp chất Xyanua hữu cơ như acetonitrile (methyl xyanua).
• Tiêu thụ dư thừa một số loại thực phẩm có nguồn gốc từ thực vật như sắn, hạnh nhân, đậu lima, măng chưa được sơ chế kỹ và hạt của các loại quả như mơ, đào, cherry, táo,…

Phương pháp chẩn đoán tình trạng trúng độc Xyanua

Bác sĩ có thể đề nghị làm một số xét nghiệm để xác định chính xác nồng độ Xyanua trong cơ thể, chẳng hạn như:

• Xét nghiệm khí máu động mạch
• Xét nghiệm tổng phân tích nước tiểu
• Công thức máu toàn bộ
• Chụp X-quang lồng ngực
• Điện tâm đồ

Thực hiện các xét nghiệm cần thiết có thể giúp bác sĩ đánh giá:

• Methemoglobin được đo khi có lo ngại về tổn thương do hít phải khói từ đám cháy. Nồng độ carbon monoxide (mức carboxyhemoglobin) trong máu có thể cho biết lượng khói độc đã hít vào.
• Nồng độ lactate trong huyết tương cũng có thể giúp xác định liệu một người có bị ngộ độc Xyanua hay không.

Nhiễm độc Xyanua có chữa được không?

Triển vọng điều trị sau khi ngộ độc Xyanua phụ thuộc vào dạng Xyanua, nồng độ và thời gian tiếp xúc. Bệnh nhân được đưa ra khỏi vùng tiếp xúc và được điều trị ngay lập tức có thể mang lại kết quả tốt.

Khi nghi ngờ bị ngộ độc Xyanua, bước đầu tiên cần xác định nguồn phơi nhiễm. Xyanua có thể gây tử vong trong vòng vài giây hoặc vài phút sau khi hít hoặc uống phải. Ngay cả những cá nhân sống sót cũng có thể có dấu hiệu thiếu oxy lên não. Những báo cáo trước đó đã chỉ ra rằng các rối loạn vận động và các triệu chứng tâm thần không phải là hiếm gặp.

Người nhiễm độc nhẹ và ít triệu chứng thường có tiên lượng tốt, chẩn đoán và điều trị sớm là chìa khóa để giảm nguy cơ biến chứng. Nhưng những người nhiễm độc nặng với các triệu chứng xuất hiện đột ngột thường có tiên lượng xấu.

Sau khi nghi ngờ tiếp xúc với khí Xyanua, Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Dịch bệnh (CDC) khuyến nghị [2]:

• Di chuyển ra khỏi khu vực bị ô nhiễm
• Cởi bỏ quần áo có thể bị ô nhiễm
• Rửa sạch da bằng xà phòng và nước
• Liên hệ và chờ đợi dịch vụ y tế khẩn cấp

Việc tiếp xúc với Xyanua có thể ảnh hưởng đến lượng oxy hấp thụ, vì vậy bác sĩ có thể cho bệnh nhân thở oxy 100% qua mặt nạ hoặc ống nội khí quản.

Trong trường hợp nghiêm trọng, bác sĩ có thể dùng một trong hai loại thuốc giải độc:

• Bộ thuốc giải độc Xyanua
• Hydroxocobalamin (Cyanokit)

Bộ thuốc giải độc Xyanua bao gồm ba loại thuốc được dùng cùng nhau là: amyl nitrit, natri nitrit và natri thiosulfate. Amyl nitrit được sử dụng qua đường hô hấp trong 15 – 30 giây, trong khi natri nitrit được tiêm tĩnh mạch trong vòng 3 – 5 phút. Natri thiosulfate tiêm tĩnh mạch được dùng trong khoảng 30 phút.

Hydroxocobalamin sẽ giải độc Xyanua bằng cách liên kết với nó để tạo ra vitamin B12 không độc hại. Thuốc này trung hòa Xyanua với tốc độ đủ chậm để cho phép một loại enzyme gọi là rhodanese tiếp tục giải độc Xyanua trong gan.

Như vậy, việc được chẩn đoán và điều trị sớm là rất quan trọng trong trường hợp ngộ độc Xyanua. Biến chứng nghiêm trọng mà những người may mắn sống sót sau ngộ độc có thể gặp phải là bệnh Parkinson hoặc các dạng di chứng thần kinh khác vì nhóm các nhân trong não (hạch nền) đặc biệt nhạy cảm với ngộ độc Xyanua.

Cách xử trí ngộ độc với Xyanua khẩn cấp

Nếu không được điều trị kịp thời, ngộ độc Xyanua cấp tính hoặc mạn tính có thể gây ra:

• Co giật
• Tim ngừng đập
• Hôn mê

Trong một số trường hợp, ngộ độc Xyanua có thể dẫn đến tử vong. Do đó, nếu nghi ngờ mình hoặc người thân đang gặp phải các triệu chứng ngộ độc, hãy liên hệ khoa cấp cứu ở các cơ sở y tế gần nhà ngay lập tức.

Trúng độc Xyanua có thể được điều trị bằng thuốc giải độc đặc hiệu và sự chăm sóc y tế tại bệnh viện. Thuốc giải độc hiệu quả nhất nếu được dùng càng sớm càng tốt sau khi tiếp xúc với Xyanua. Điều quan trọng là nạn nhân phải tìm kiếm sự điều trị y tế một cách nhanh chóng.

*Lưu ý, nếu ai đó nuốt phải Xyanua, tuyệt đối không được kích thích nôn.

Câu hỏi thường gặp về ngộ độc Xyanua

Dưới đây là câu trả lời cho một số câu hỏi phổ biến về ngộ độc Xyanua:

1. Cần làm gì để giảm phản ứng nhiễm độc Xyanua?

Có nhiều cách để giảm nguy cơ tiếp xúc với Xyanua, chẳng hạn như:

• Thực hiện các biện pháp phòng chống cháy nổ trong nhà, lắp đặt và bảo trì thiết bị báo khói thường xuyên, tránh sử dụng máy sưởi, đèn halogen và tránh hút thuốc trên giường.
• Bảo vệ gia đình và con nhỏ bằng cách cẩn thận khi làm việc với những hóa chất độc hại vì nguy cơ bị phơi nhiễm do đặc thù nghề nghiệp.
• Tuân thủ các quy định về an toàn lao động khi phải làm việc với Xyanua. Hãy sử dụng giấy thấm để lót trên bề mặt làm việc, đảm bảo số lượng và kích thước thùng chứa hóa chất trong khu vực làm việc càng ít càng tốt. Để lại tất cả hóa chất trong phòng thí nghiệm hoặc nhà máy, không mặc quần áo hoặc dụng cụ có khả năng gây phơi nhiễm về nhà.

2. Có thể ngửi thấy mùi Xyanua không?

Không phải ai cũng có thể ngửi thấy mùi của Xyanua, nhưng một số người có thể phát hiện ra Xyanua có mùi hạnh nhân đắng. Mặc dù một số hợp chất Xyanua có mùi đặc trưng, nhưng mùi không phải là cách tốt để nhận biết có Xyanua hay không.

Tóm lại, ngộ độc Xyanua có thể gây nguy hiểm đến tính mạng kể cả ở nhiều dạng hợp chất khác nhau. Những người có triệu chứng nhiễm độc Xyanua phải được đưa đến cơ sở y tế ngay lập tức để cấp cứu và điều trị giải độc kịp thời.