Vàng da: Nguyên nhân, biểu hiện, chẩn đoán và cách phòng ngừa

Vàng da là gì?

Vàng da (Jaudince) là tình trạng xảy ra khi cơ thể không chuyển hoá và đào thải được bilirubin, dẫn đến việc tăng bilirubin trong máu, thường sẽ đi kèm với vàng củng mạc mắt và mức độ vàng da phụ thuộc vào nồng độ bilirubin trong máu.

Bilirubin có hai thành phần: tự do (gián tiếp) và liên hợp (trực tiếp), tăng cao bất kỳ thành phần nào cũng đều có thể dẫn đến vàng da. Quá trình hấp thu, chuyển hoá và bài tiết Bilirubin như sau: hồng cầu bị phá huỷ sẽ giải phóng hemoglobin, sau đó hemoglobin được chuyển thành bilirubin gián tiếp. Bilirubin gián tiếp được gắn vào protein huyết tương và chuyển đến tế bào gan.

Trong tế bào gan, bilirubin gián tiếp được chuyển thành bilirubin trực tiếp (Bilirubin liên hợp), sau đó một phần giữ ở máu và một phần nhỏ bài tiết theo hệ thống mật ruột. Ở ruột, ubin được oxy hoá và chuyển thành urobilinogen, sau đó đào thải một phần qua phân và nước tiểu. Đây cũng là nguyên nhân khiến nước tiểu và phân có màu vàng. (1)

Các loại bệnh vàng da

Vàng da có thể được phân loại dựa trên các giai đoạn chuyển hóa bilirubin, chia thành 4 dạng chính sau:

Bệnh vàng da trước gan: Do sự phá huỷ hồng cầu qúa mức ỏ tổ chức liên võng nội mô (gan, lách, tuỷ xương) làm cho bilirubin tự do ứ lại trong máu.

Nguyên nhân có thể gặp là: sốt rét, tan máu, nhiễm độc (SH2, chì), nhiễm khuẩn, bệnh huyết sắc tố, bệnh Minkowski chauffard (bệnh bẩm sinh), …

Bệnh vàng da tại gan: Do tổn thương tế bào gan làm cho khả năng liên kết giữa Bilirubin và acid glucuronic giảm.

Nguyên nhân có thể gặp là: Xơ gan, Viêm gan virus (A, B, C, D, E), viêm gan tự miễn, viêm gan do rượu, viêm gan nhiễm mỡ không do rượu tiến triển, nhiễm khuẩn huyết, nhiễm độc do hoá chất (thuỷ ngân, phospho, …), do thuốc (Rifamycin,…)

Bệnh vàng da sau gan hay còn gọi là vàng da ứ mật: Do cản trở bài tiết Bilirubin và muối mật vào ruột, làm ứ lại tại gan và thấm vào máu làm tăng bilirubin.

Nguyên nhân có thể gặp là: Sỏi mật (hay gặp sỏi ống mật chủ), giun chui ống mật, viêm xơ cứng chít hẹp cơ Oddi, U bóng Valter, ung thư đường mật, ung thư đầu tuỵ, khối u ngoài chèn ép vào đường mật, …

Nguyên nhân gây vàng da

Trẻ sơ sinh bị vàng da có thể do một trong các nguyên nhân sau:

• Tăng sản xuất bilirubin: do bất đồng nhóm máu mẹ con hoặc bệnh lý tại hồng cầu làm cho hồng cầu dễ vỡ: thiếu men G6PD, bệnh lý màng hồng cầu, Thalassemia.
• Giảm chức năng chuyển hóa bilirubin: hội chứng Crigler-Naajar, hội chứng Gilbert, bệnh lý chuyển hóa di truyền (galactosemia, suy giáp trạng bẩm sinh, rối loạn chuyển hóa tyrosin, methionin, thiếu α1 antitrypsin…), trẻ sinh non, …
• Tăng tái hấp thu bilirubin từ ruột: hẹp môn vị, tắc ruột non, phình đại tràng bẩm sinh, tắc ruột phân su, sử dụng thuốc gây liệt ruột…
• Vàng da sữa mẹ: do trẻ bú không đủ trong vài ngày đầu dẫn đến tình trạng mất nước, thiếu năng lượng và tăng tái hấp thu bilirubin từ ruột gây da vàng.

Ở người lớn, vàng da thường do bệnh lý, được chia thành 3 nhóm nguyên nhân chính:

• Vàng da trước gan
• Vàng da tại gan
• Vàng da sau gan

Biểu hiện vàng da

Vàng da nên quan sát dưới ánh sáng mặt trời và quan sát ở vùng da được che kín như da bụng, lưng, ngực sẽ chính xác hơn vùng da tay chân mặt. Vì là triệu chứng của những bệnh lý căn nguyên, thường sẽ xuất hiện cùng với những triệu chứng lâm sàng khác. Những triệu chứng thường gặp như:

• Sốt, ớn lạnh
• Đau bụng hạ sườn phải hoặc thượng vị
• Ngứa da, nhất là về ban đêm, có thể thấy các vết gãi xước trên da
• Sụt giảm cân nặng và suy nhược cơ thể, chán ăn
• Dễ bị bầm tím hoặc chảy máu (chảy máu cam, chảy máu chân răng)
• Nôn máu
• Phân bạc màu trắng xám, nước tiểu sẫm màu

Cần phân biệt với trường hợp giả vàng da do ăn một lượng lớn thực phẩm giàu beta-carotene (như cà rốt, bí và một số quả dưa). Trong trường hợp này da có thể hơi vàng nhưng mắt không chuyển sang màu vàng. Tình trạng này không phải là vàng da và không liên quan đến bệnh lý gan mật.

Đối tượng dễ bị hội chứng vàng da

Trẻ sơ sinh là đối tượng dễ bị vàng da như một hiện tượng sinh lý. Thông thường do hồng cầu ở trẻ sơ sinh chứa HbF nên đời sống ngắn, khi vỡ gây tăng bilirubin tự do, chức năng gan của trẻ vẫn chưa được hoàn thiện để có thể chuyển hoá cũng như đào thải bilirubin ra khỏi cơ thể. Khi bilirubin tích tụ quá nhiều sẽ dẫn đến vàng da sinh lý ở trẻ em.

Vàng da sinh lý không cần can thiệp y tế mà chỉ cần cho trẻ bú sữa mẹ đầy đủ, cơ thể sẽ đào thải bilirubin ra ngoài và tình trạng da bị vàng sẽ biến mất trong vòng 1 đến 2 tuần. Ngoài ra, trẻ có thể mắc vàng da bệnh lý khi vàng da xuất hiện sớm, tiến triển nhanh, mức độ vàng nhiều và thường kèm các triệu chứng bệnh lý khác. Trong trường hợp này, cha mẹ cần đưa trẻ đi khám để được chẩn đoán và điều trị vàng da sơ sinh càng sớm càng tốt. (2)

Ở người lớn, triệu chứng vàng da có thể xảy ra ở bất cứ ai và lứa tuổi nào. Những đối tượng đã từng bị bệnh lý gan mật, đặc biệt là có hiện tượng vàng da, sẽ có khả năng cao xuất hiện da vàng hơn những người chưa có tiền sử. Vàng da do bệnh gan do rượu, cũng như bệnh gan không do rượu, phổ biến hơn ở nam giới, trong khi viêm đường mật nguyên phát là nguyên nhân cơ bản gây da vàng chủ yếu ở phụ nữ.

Cách chẩn đoán vàng da

Để chẩn đoán tình trạng vàng da và xác định căn nguyên cần phải có sự thăm khám, kiểm tra của bác sĩ. Bác sĩ sẽ hỏi tiền sử, quá trình diễn biến da bị vàng và khám thực thể dựa trên các triệu chứng lâm sàng của người bệnh, sau đó chỉ định các phương pháp xét nghiệm cận lâm sàng phù hợp.

Những xét nghiệm cận lâm sàng người bệnh thường được chỉ định thực hiện sau khi thăm khám với bác sĩ là:

• Định lượng bilirubin tong máu: bilirubin toàn phần, bilirubin trực tiếp, bilirubin gián tiếp
• Tổng phân tích nước tiểu
• Tổng phân tích tế bào máu ngoại vi, hồng cầu lưới
• Đông máu cơ bản: prothrombin
• Các xét nghiệm về tan máu: coombs trực tiếp/gián tiếp, LDH
• Các xét nghiệm tìm nguyên nhân viêm gan: virus viêm gan B, virus viêm gan C, virus viêm gan A, virus viêm gan E, virus viêm gan D, các kháng thể bất thường, …
• Chỉ số AST, ALT, GGT, ALP
• Siêu âm ổ bụng

Những người bị vàng da và có những triệu chứng nghi ngờ là vàng da tắc mật, bác sĩ sẽ chỉ định thực hiện các phương pháp chẩn đoán hình ảnh cụ thể hơn (như chụp cộng hưởng từ, cắt lớp vi tính vùng bụng) và chuyên sâu hơn (như cộng hưởng từ đường mật, siêu âm nội soi, nội soi mật tụy ngược dòng).

Bị vàng da có nguy hiểm không?

Vàng da có nguy hiểm không phụ thuộc vào nguyên nhân gây ra vàng da. Ở trường hợp da bị vàng sinh lý ở trẻ em thì có thể tự hết sau 1 – 2 tuần.

Nếu vàng da là triệu chứng của những bệnh ký khác thì cần phải được điều trị càng sớm càng tốt. Với các bệnh viêm gan virus, viêm gan tự miễn, viêm gan rượu … nếu không được điều trị sớm sẽ tiến triển thành những bệnh nguy hiểm hơn (như xơ gan, ung thư gan…).

Nguyên nhân của vàng da tắc mật như sỏi ống mật chủ, u đường mật, … nếu không được điều trị khịp thời có thể gây nhiễm trùng đường mật thậm chí sốc nhiễm trùng, suy đa tạng và tử vong.

Vàng da chỉ là triệu chứng gợi ý cho tình trạng bệnh lý nào đó vì vậy chỉ đơn thuần dựa vào hiện tượng vàng da ở người trưởng thành thì không thể đánh giá tình trạng hiểm và diễn biến của bệnh được. Vì vậy chúng ta không nên chủ quan khi thấy da bị vàng mà cần đi khám sớm nhất có thể.

Vàng da có phải bệnh lý không?

Vàng da không phải là bệnh lý mà là triệu chứng của những bệnh lý khác có liên quan đến quá trình xử lý và đào thải bilirubin trong cơ thể.

Điều trị vàng da như thế nào?

Việc điều trị vàng da như thế nào phụ thuộc vào nguyên nhân gây vàng da. Trong trường hợp da bị vàng do rối loạn chức năng gan thì khi điều trị bệnh gan sẽ làm thay đổi nồng độ bilirubin.

Trong trường hợp viêm gan do rượu hay do thuốc, việc điều trị trước tiên sẽ là ngừng sử dụng rượu và thuốc bị nghi ngờ. Nếu bệnh nhân bị vàng da do viêm gan virus thì, tùy theo từng trường hợp, bác sĩ sẽ hướng dẫn và chỉ định cho bệnh nhân sử dụng một số loại thuốc ttrong đó bao gồm thuốc kháng virus, thuốc điều trị triệu chứng. Bệnh nhân cần lưu ý tuân thủ tuyệt đối theo hướng dẫn sử dụng thuốc của bác sĩ.

Bên cạnh đó, người bệnh cũng cần áp dụng lối sống lành mạnh, bao gồm chế độ ăn đầy đủ dinh dưỡng, tránh xa những thực phẩm có hại cho gan như đồ ăn chứa nhiều mỡ, chứa nhiều chất béo, các loại bia rượu,… và chế độ nghỉ ngơi hợp lý, vận động, tập luyện khoa học để tăng cường sức khỏe, hồi phục gan nhanh chóng hơn và cải thiện triệu chứng vàng da.

Trong viêm đường mật nguyên phát, lựa chọn điều trị đầu tay vẫn là acid ursodeoxycholic (UDCA). Ở những bệnh nhân bị vàng da do tắc nghẽn, các thủ thuật như nội soi cũng như phẫu thuật vẫn là phương pháp điều trị chính để loại bỏ hoặc giảm bớt sự tắc nghẽn, trong đó nội soi mật tuỵ ngược dòng (ERCP) là một trong những phương pháp được ưa thích. Trong trường hợp tắc nghẽn nguyên nhân ác tính, phẫu thuật vẫn là phương pháp ưu tiên được lựa chọn.

Điều trị vàng da cần điều trị nguyên nhân song song điều trị những triệu chứng lâm sàng của bệnh (như ngứa da, sốt, đau bụng,…). Thông thường, ngứa dần biến mất khi tình trạng bệnh được cải thiện. Nếu ngứa khó chịu, có thể uống cholestyramine. Khi được điều trị đúng, kịp thời thì bệnh và dấu hiệu vàng da cũng giảm theo. Đồng thời, người bệnh cần phải kết hợp với lối sống tích cực và chế độ dinh dưỡng khoa học để dần hồi phục và cải thiện sức khỏe chung hiệu quả. Một số vấn đề cần về sức khỏe mà người bệnh cần lưu ý khi điều trị vàng da:

• Uống thuốc theo đúng chỉ định của bác sĩ
• Tái khám theo lịch hẹn và chủ động quan sát trạng thái sức khỏe, triệu chứng lâm sàng của cơ thể
• Ưu tiên nghỉ ngơi để giữ sức khỏe được ổn định
• Không hút thuốc và uống rượu bia
• Ăn uống hợp lý, lành mạnh

Cách phòng ngừa vàng da

Không có biện pháp phòng ngừa vàng da do bệnh lý. Tuy nhiên, tiêm chủng vaccine phòng ngừa bệnh viêm gan B được xem là một phương pháp phòng ngừa các bệnh lý gan nhiễm trùng cho hiệu quả cao. Trẻ em cần được tiêm phòng viêm gan đầy đủ. Người lớn cần thực hiện tiêm nhắc để duy trì sức mạnh của hệ miễn dịch.

Bên cạnh đó, những thói quen tốt giúp phòng ngừa các bệnh gan mà bạn có thể tham khảo:

• Ăn chín uống sôi
• Hạn chế hút thuốc và uống rượu bia
• Giữ gìn vệ sinh cho môi trường
• Đi khám sức khỏe tổng quát định kỳ
• Những vùng đang có bệnh sốt rét lưu hành cần diệt muỗi, diệt bọ gậy bằng mọi phương pháp từ dân gian đến dùng hóa chất và tránh muỗi đốt bằng hình thức nằm màn khi đi ngủ.
• Nên tẩy giun định kỳ để tiêu diệt giun và trứng giun, nhất là loại giun đũa để tránh hậu quả sỏi mật do giun chui ống mật để lại.
• Không nên tiếp xúc với dịch tiết cơ thể hay vết thương hở với người khác để tránh nguy cơ bị lây bệnh.

Thắc mắc về hội chứng vàng da

1. Bệnh vàng da kéo dài bao lâu ở người lớn?

Vàng da ở người lớn kéo dài bao lâu tùy thuộc vào nguyên nhân, thời gian điều trị và khả năng hồi phục của từng người. Triệu chứng vàng da sẽ nhạt dần đến hết biến mất khi tình trạng bệnh được cải thiện.

2. Người bị vàng da nên ăn gì?

Người có triệu chứng vàng da cần ăn uống đủ chất, duy trì một chế độ ăn cân bằng các nhóm đa lượng (bao gồm tinh bột, đạm, chất béo tốt) và nhóm vi lượng (khoáng chất và các loại vitamin). Tuy nhiên, cần ăn thực phẩm tươi sống, chế biến nấu chín và an toàn vệ sinh thực phẩm, hạn chế sử dụng quá nhiều dầu mỡ.

Nếu vàng da do sỏi mật, chức năng gan kém hay các bệnh lý đường mật thì bạn nên duy trì chế độ ăn hạn chế thực phẩm giàu cholesterol (da, mỡ và nội tạng động vật, thịt bò…), bổ sung đầy đủ chất xơ, ăn nhiều rau quả, uống nhiều nước. Một số thực phẩm được nhiều chuyên gia khuyên dùng cho người bị vàng da là dùng gạo lứt, yến mạch, quả dâu tây, quả dứa, cam quýt, nước ép củ cải, nước mía, nước chanh…

3. Da bị vàng là thiếu chất gì?

Da bị vàng ở mức độ nhẹ, người bệnh không có những triệu chứng đặc hiệu của bệnh gan, bệnh ống mật thì có thể là dấu hiệu cảnh báo tình trạng cơ thể thiếu chất sắt.

4. Khi nào thì gặp bác sĩ?

Vàng da một triệu chứng liên quan đến nhiều bệnh lý đặc biệt là bệnh lý gan mật với nhiều mức độ từ nhẹ đến nặng. Khi xuất hiện tình trạng vàng da, đặc biệt xảy ra ở người trưởng thành thì cần đến khám với bác sĩ càng sớm càng tốt, nhất là những người có dấu hiệu cảnh báo như:

• Đau bụng dữ dội
• Những thay đổi trong chức năng tinh thần, chẳng hạn như buồn ngủ, kích động hoặc nhầm lẫn
• Đại tiện phân đen, đỏ
• Nôn máu
• Sốt
• Xu hướng bầm tím hoặc chảy máu dễ dàng, xuất huyết dưới da

Trung tâm Nội soi và Phẫu thuật nội soi tiêu hóa (PlinkCare TP.HCM) và Khoa Ngoại Tổng hợp (PlinkCare Hà Nội) thuộc Hệ thống PlinkCare là những trung tâm y tế chuyên khoa Tiêu hóa uy tín, cung cấp dịch vụ thăm khám và điều trị cao cấp, hiệu quả cho người bệnh gặp các vấn đề về đường tiêu hóa từ nhẹ đến nặng.

Để đặt lịch thăm khám và điều trị các bệnh lý đường tiêu hóa với các chuyên gia bác sĩ về Tiêu hóa của Hệ thống PlinkCare, xin vui lòng liên hệ:

Một số bệnh có thể được chữa khỏi hoàn toàn nhờ phát hiện sớm thông qua triệu chứng vàng da. Hãy nhớ nghỉ ngơi, ăn uống cân bằng và uống nhiều nước. Ngoài ra, hãy tránh bất kỳ chất nào gây căng thẳng cho gan, như rượu, thảo dược bổ sung hoặc thuốc giảm đau không kê đơn.